Separacja prawna małżonków – na czym polega i jakie są jej skutki prawne?
Często małżonkowie żyją w rozstaniu przez lata, nie mając uregulowanej sytuacji prawnej pod tym względem. Jak taki stan faktyczny może zostać uregulowany prawnie? Czy rozwiązaniem jest za każdym razem rozwód? Co jeżeli z motywów religijnych, światopoglądowych, małżonkowie nie chcą zdecydować się na rozwiązanie ich małżeństwa przez rozwód, a jednocześnie chcą w jakiś sposób uregulować prawnie swoją sytuację faktyczną, dać wyraz prawny swojemu rozstaniu?
Rozwiązaniem może być instytucja prawa rodzinnego, jaką jest separacja prawna, uregulowana w art. 611 i nast. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Czym separacja prawna różni się od separacji faktycznej? Na czym polega separacja prawna? Jakie są skutki separacji prawnej dla małżonków? Ja nazywam się Paulina Chebel, jestem adwokatem, specjalizuję się w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i zapraszam do lektury artykułu.
Separacja prawna, a separacja faktyczna
W pierwszej kolejności wskazać należy, że od separacji prawnej (sądowej), unormowanej w art. 611 i nast. KRO, jako instytucji prawnej, należy odróżnić separację faktyczną. Jest istotna różnica pomiędzy separacją faktyczną, tj. stanem faktycznym, w którym małżonkowie postanawiają się rozejść, jeden wyprowadza się z domu i w takim stanie trwają nawet przez lata, od separacji prawnej, czyli separacji, w której powyższy stan faktyczny rozstania małżonków zostaje potwierdzony przez sąd w orzeczeniu orzekającym separację. Stan separacji faktycznej między małżonkami – nie wywołuje żadnych skutków prawnych jakie związane są z orzeczeniem separacji przez sąd. Małżonkowie pozostający w separacji faktycznej w dalszym ciągu mają względem siebie prawa i obowiązki wynikające z zawarcia związku małżeńskiego.
Małżonkowie powinni mieć tego świadomość, że separacja faktyczna nie wpływa, na fakt istnienia małżeństwa w świetle prawa i konsekwencję z tego wynikające, np. w zakresie dziedziczenia, bowiem pamiętać należy, że małżonek pozostający w separacji faktycznej, nawet przez kilka lat, niemniej bez usankcjonowania tego stanu rzeczy przez sąd, będzie co co zasady dziedziczył z ustawy zgodnie z prawem po zmarłym małżonku. Tylko bowiem separacja ustanowiona przez sąd, tzw. separacja prawna rodzi skutki z nią związane, m.in. w zakresie prawa spadkowego, a o których będzie mowa poniżej.
Na czym polega separacja prawna?
Separacja prawna tak jak zostało to wskazane wyżej jest instytucją prawa rodzinnego, uregulowaną w art. 611 i nast. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Separacja prawna stanowi sądowe, prawne uregulowanie życia małżonków w rozłączeniu. Separacja prawna reguluje prawa i obowiązki małżonków pozostających w świetle prawa w związku małżeńskim, ale żyjących w rozłączeniu.
Separacja prawna umożliwia usankcjonowanie faktycznego oddzielnego życia małżonków, bez jednoczesnego rozwiązania definitywnego ich związku małżeńskiego, a to oznacza, że związek małżeński małżonków trwa nadal, z jednoczesnymi skutkami prawnymi separacji.
Jakie są przesłanki orzeczenia separacji – czyli kiedy sąd wyda orzeczenie o separacji małżonków?
Separacja sądowa będzie dopuszczalna jeżeli w danym stanie faktycznym sprawy wystąpią przesłanka pozytywna orzeczenia separacji przy jednoczesnym braku wystąpienia przesłanek negatywnych.
Przesłanka pozytywna orzeczenia separacji
Zgodnie z art. 61 1 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację”.
Kiedy rozkład pożycia małżeńskiego będzie zupełny?
W skrócie rozkład pożycia jest zupełny, jeżeli między małżonkami doszło do ustania ich łączących więzi duchowej (emocjonalnej), fizycznej i gospodarczej. Znaczenie przesłanki orzeczenia separacji w postaci zupełności rozkładu pożycia małżeńskiego rozumieć należy podobnie jak przesłankę przy rozwodzie, o czym można przeczytać w artykule pt. „Kiedy sąd może orzec rozwód”.
Rozkład pożycia małżeńskiego przy orzeczeniu separacji nie musi być trwały, wystarczy, że jest zupełny. Zrezygnowanie z wymogu trwałości rozkładu pożycia między małżonkami jako przesłanki dopuszczalności orzeczenia separacji przez sąd, wynika z stąd, że trwały rozkład pożycia wyklucza definitywnie powrót małżonków do wspólnego pożycia, tymczasem separacja prawna jest rozwiązaniem co do zasady czasowym, „tymczasowym uregulowaniem funkcjonowania związku małżeńskiego w separacji”, zakładającym możliwość restytucji wspólnego pożycia przez małżonków. Przepisy regulujące instytucję separacji przewidują bowiem możliwość zniesienia separacji i jej skutków i powrót małżonków do wspólnego pożycia małżeńskiego.
Przesłanki negatywne orzeczenia separacji
Zgodnie z art. 61 1 § 2 k.r.o. „Jednakże mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego„.
Tym samym sąd nie orzekanie separacji między małżonkami jeżeli na jej skutek miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Przesłanki te należy rozumieć w sposób tożsamy jak przy rozwodzie o czym można przeczytać w artykułach pt. „Kiedy sąd nie da Wam rozwodu: ucierpienia dobra małoletniego dziecka jako negatywna przesłanka rozwodowa”, oraz „Kiedy sąd nie da Wam rozwodu: sprzeczność orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego”.
Istotne jest, że nie stanowi przesłanki negatywnej orzeczenia separacji natomiast żądanie jej przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego.
Jakie są skutki prawne orzeczenia separacji prawnej?
Orzeczenie separacji ma skutki co do zasady takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, jednakże z pewnymi skutkami odmiennymi właściwymi dla specyficznej instytucji prawnej jaką jest separacja sądowa.
I. Separacja prawna zachowuje węzeł małżeński między małżonkami. Separacja prawna uchyla wspólnotę małżeńską, ale nie skutkuje ustaniem związku małżeńskiego między małżonkami
Pamiętać należy o tym, że separacja prawna nie skutkuje ustaniem małżeństwa. Separacja prawna zachowuje węzeł małżeński. To znaczy, że związek małżeński małżonków pozostających w separacji trwa nadal, z tym, że zostaje niejako „zawieszony”. Osoby pozostające w orzeczonej separacji przez sąd, pozostają z formalnego punktu widzenia w dalszym ciągu małżeństwem. Małżeństwo małżonków w separacji trwa nadal, nie zostaje rozwiązane tak jak w przypadku rozwodu. Małżeństwo w świetle prawa trwa dalej z tym, że sytuacja prawna takich małżonków pozostających w separacji w świetle prawa jest uregulowana odmiennie. Konsekwencją tego jest, fakt, że małżonek pozostający w separacji inaczej niż w przypadku orzeczenia rozwodu, nie może zawrzeć kolejnego małżeństwa. Zawarcie związku małżeńskiego przez osobę pozostającą w separacji stanowiłoby popełnienie przestępstwa bigamii. Nadto małżonek pozostający w separacji nie może powrócić do nazwiska noszonego przed zawarciem związku małżeńskiego w trybie art. 59 k.r.o.
Separacja prawna jest rozwiązaniem co do zasady czasowym, zakładającym możliwość restytucji wspólnego pożycia przez małżonków. Przepisy regulujące instytucję separacji przewidują zatem możliwość zniesienia separacji i jej skutków i powrót małżonków do wspólnego pożycia małżeńskiego.
II. Orzeczenie o separacji reguluje kwestie związane z funkcjonowaniem małżeństwa w separacji
Wina za zupełny rozkład pożycia małżeńskiego małżonków
Orzekając separację sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jest to jego obowiązek. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Sąd w orzeczeniu o separacji małżonków rozstrzyga również o kształcie istnienia takiego związku małżeńskiego małżonków, będących w separacji i członków rodziny, a także rozstrzyga o żądaniach dodatkowych małżonków na podstawie art. 58 k.r.o.
Władza rodzicielska nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga rodziców w trakcie separacji między małżonkami. Kontakty rodziców z dzieckiem w trakcie separacji
Jeżeli małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci sąd wówczas orzekając separację w wyroku orzekającym separację rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.
Możliwość uwzględnienia porozumienia rodzicielskiego (wychowawczego) małżonków.
Sąd w postępowaniu w przedmiocie orzeczenia separacji uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem w trakcie separacji, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. W braku takiego porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem w trakcie separacji małżonków. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
Alimenty na rzecz dzieci
Sąd w wyroku orzekającym separację orzeka również w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.
Wspólne mieszkanie małżonków na czas trwania separacji
Nadto jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w orzeczeniu separacji orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w orzeczeniu separacji orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.
Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.
Podział majątku małżonków
Sąd w orzeczeniu o separacji może na wniosek jednego z małżonków dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Podziału wspólnego majątku małżonkowie mogą żądać dokonania podziału majątku wspólnego już w postępowaniu w przedmiocie orzeczenia separacji. Na wniosek jednego z małżonków sąd może w orzeczeniu orzekającym separację dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu, a zatem jeżeli małżonkowie będą zgodni co do sposobu podziału majątku wspólnego – przedstawią w sądzie zgody projekt podziału majątku wspólnego. W przeciwnym razie, tj. w razie sporu między małżonkami co do podziału majątku sąd orzekający separację nie rozpatrzy takiego wniosku o podział majątku i konieczne będzie wszczęcie przez małżonka odrębnego postępowania o podział majątki wspólnego po uprawomocnieniu się orzeczenia o separacji.
III. Obowiązek wzajemnej pomocy
Orzeczenie separacji przez sąd oznacza, że pomiędzy małżonkami ustają wzajemne obowiązki wynikające z małżeństwa, tj. jak obowiązek wspólnego pożycia, obowiązek całościowej wzajemnej pomocy czy też współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Podkreślenia jednak ponownie wymaga, fakt, że separacja prawna oznacza, że węzeł małżeński, przynajmniej w świetle prawa, formalnie – trwa w dalszym ciągu. Stąd też jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy. Obowiązek wzajemnej pomocy dotyczy przy tym nie tylko pomocy w sferze materialnej, ale również w sferze psychicznej, wsparcia małżonka. Przykładowo obowiązek taki może powstać wówczas, gdy jeden z małżonków wymaga pomocy z uwagi na stan zdrowia.
IV. Alimenty na rzecz małżonka pozostającego w separacji
Skutkiem separacji prawnej jest możliwość dochodzenia alimentów podobnie jak przy rozwodzie na rzecz małżonka, niemniej z uwagi na szczególność instytucji separacji, z orzeczeniem separacji (inaczej niż przy orzeczeniu rozwodu) łączy się szerszy zakres obowiązku alimentacyjnego między małżonkami pozostającymi w separacji. Obowiązek alimentacyjny między małżonkami pozostającymi w separacji jest bowiem silniejszy w czasie separacji niż po rozwodzie, co odpowiada istocie instytucji separacji.
Zgodnie bowiem z art. 611 § 4 k.r.o. Do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy art. 60, ale z wyjątkiem § 3 k.r.o.
Co do oznacza?
Alimenty na rzecz małżonka pozostającego w separacji, który został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia
Po pierwsze odpowiednie stosowanie art. 60 k.r.o. wskazuje, że jeżeli jeden z małżonków pozostających w separacji został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a separacja pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Alimenty na rzecz małżonka pozostającego w separacji, który został nie uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia
Po drugie, odpowiednie stosowanie art. 60 k.r.o. wskazuje, że małżonek pozostający w separacji, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Przy rozwodzie jest tak, że obowiązek taki wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. Inaczej jest jeżeli małżonkowie pozostają w separacji prawnej, gdyż wówczas okres płacenia alimentów nie jest ograniczony. Wyłączenie stosowania art. 60 § 3 k.r.o. oznacza, że w przypadku małżonków pozostających w separacji upływ 5-letniego terminu od orzeczenia separacji, gdy zobowiązanym jest małżonek niewinny rozkładu pożycia nie stanowi podstawy do wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego nałożonego na małżonka niewinnego rozkładu pożycia gdy drugi małżonek pozostaje w niedostatku. Oznacza to, że gdy zobowiązanym do alimentów na rzecz drugiego separowanego małżonka znajdującego się w niedostatku, jest małżonek który został przez sąd uznanym niewinnym za rozkład pożycia małżeńskiego, to jego obowiązek alimentacyjny orzeczony przez sąd będzie bezterminowy, a upływ 5 lat od orzeczenia separacji nie będzie postawą do jego wygaśnięcia.
V. Przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej
Orzeczenie separacji między małżonkami ma również swoje skutki w sferze majątkowej. W następstwie separacji prawnej między małżonkami, niezależnie od łączącego ich dotychczas majątkowego ustroju majątkowego, powstaje z mocy prawa przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej. Rozdzielność majątkowa istnieje pomiędzy małżonkami przez czas trwania między nimi separacji i nie może być w tym czasie zniesiona przez małżonków. Jest to skutek zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego między małżonkami, który to utrudnia prawidłowe współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym przez małżonków i wymaga ochrony interesu małżonków lub wierzycieli. Tym samym małżonkowie mogą dokonać podziału majątku wspólnego.
Ustrój rozdzielności majątkowej, powstały na skutek orzeczenia separacji może zostać utrzymany między małżonkami na ich zgodny wniosek, nawet po zniesieniu separacji przez sąd.
VI. Wyłączenie dziedziczenia ustawowego małżonków pozostających w separacji prawnej
Konsekwencja orzeczenia separacji na gruncie prawa spadkowego uregulowana została w art. 9351 k.c. Zgodnie z art. 9351 k.c. przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Małżonkowie pozostający w separacji nie dziedziczą po sobie w tzw. dziedziczeniu ustawowym. Separowany małżonek nie będąc spadkobiercą ustawowym traci również w związku z tym m.in. prawo do zachowku.
Od kiedy małżonkowie pozostają w separacji?
Małżonkowie pozostają w separacji w sensie prawnym od chwili uprawomocnienia się orzeczenia sądowego ustanawiającego separację między małżonkami, czyli odpowiednio z chwilą uprawomocnienia się wyroku orzekającego o separacji, jeżeli sprawa toczyła się w trybie procesu, lub też postanowienia o orzeczeniu separacji, jeżeli sprawa toczyła się w trybie nieprocesowym.
Małżonkowie muszą pamietać, że fakt pozostawania w separacji faktycznej, a zatem bez wydania w tym przedmiocie orzeczenia ustanawiającego stan separacji między małżonkami, nie wpływa na ich sytuację prawną, tj. mimo faktycznego życia oddzielnie nie zmienia się nic pod względem prawnym, w tym pod względem ich uprawnień i obowiązków wynikających zarówno z prawa rodzinnego, w tym w zakresie stosunków majątkowych, jak i np. właśnie z zakresu prawa spadkowego, w tym dziedziczenia z ustawy. Inaczej jest w przypadku separacji prawnej, która choć nie znosi więzła małżeńskiego, tj. w świetle prawa w dalszym ciągu małżonkowie pozostający w separacji są małżeństwem, niemniej jednak ich sytuacja prawna jest uregulowana już odmiennie.
Czy możliwe jest zniesienie separacji sądowej i powrót do małżeństwa? Czy wówczas skutki separacji ustają?
Tak jak zostało to zasygnalizowane, separacja sądowa jest uregulowaniem praw i obowiązków co do zasady czasowo, nastawionym na powrót małżonków do wspólnego pożycia. Tym samym separacja sądowa (prawna) może zostać zniesiona pomiędzy małżonkami na podstawie art. 616 k.r.o.zgodnie z którym na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji.
Z chwilą zniesienia separacji co do zasady ustają jej skutki. Z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy, niemniej jednak na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej, powstałej na skutek orzeczenia separacji między małżonkami. Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.
Czym separacja prawna różni się od rozwodu, a w czym jest podobna? O tym przeczytasz już w kolejnym artykule.
Adwokat Paulina Chebel
