Zatrzymanie policyjne
Zatrzymanie jest środkiem przymusu przysługującym organom ścigania, który ingeruje w podstawowe dobro prawne każdego człowieka jakim jest wolność osobista. Z tego powodu podlega ono szeregu regulacjom prawnym zawartym w aktach prawnych zarówno o charakterze krajowym, jak i międzynarodowym. Celem skutecznego korzystania z gwarancji i świadomości praw przysługujących osobie zatrzymanej trzeba wiedzieć kiedy organy ścigania mogą dokonać zatrzymania, jakie prawa przysługują osobie zatrzymanej, ile może trwać zatrzymanie, jakie czynności są przeprowadzane w trakcie zatrzymania czy też co można zrobić gdy ktoś kogo znamy zostanie zatrzymany.
KIEDY POLICJA MA PRAWO ZATRZYMAĆ OSOBĘ?
Zgodnie z art. 244 k.p.k. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną jeżeli istnieje w stosunku do niej uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a jednocześnie:
a) zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby (uzasadniona np. próbą ucieczki, unikania kontaktu z organami ścigania – niestawianie się na ich wezwania) albo
b) zachodzi obawa zatarcia śladów przestępstwa (uzasadniona np. próbą ukrycia przedmiotów służących do dokonania przestępstwa), bądź też
c) nie można ustalić tożsamości osoby (np. zatrzymany nie posiada dokumentów tożsamości czy też odmawia ich okazania Policji) albo
d) istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.
Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną również jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi. Nadto Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa powyżej zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Zatem główną podstawową przesłanką do zatrzymania osoby jest istnienie uzasadnionego przypuszczenia, że osoba ta popełniła przestępstwo. Uzasadnione przypuszczenie możliwości popełnienia przestępstwa, uprawniające do zatrzymania danej osoby nie jest zatem wystarczające jeszcze do postawienia takiej osobie zarzutów- gdyż do tego trzeba uzasadnionego podejrzenia. W doktrynie podkreśla się, że chodzi o takie przekonanie organów ścigania, które musi być oparte na konkretnych dowodach choć niekoniecznie graniczącym z pewnością, wskazujących na fakt popełnienia przestępstwa na tę, a nie inną osobę jako jego sprawcę. Może być tak wówczas gdy funkcjonariusze dysponują określonymi dowodami – zwłaszcza jeżeli zatrzymanie następuje w trakcie prowadzenia uprzednio wszczętego postępowania karnego w fazie in rem (czyli prowadzonego w sprawie a nie przeciwko osobie).
Wskazać należy, że choć w artykule jest mowa o zatrzymaniu osoby podejrzanej przez Policję, także inne służby jak Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowa Administracja Skarbowa, Centralne Biuro Antykorupcyjne czy Żandarmeria Wojskowa w zakresie swoich właściwości także są uprawnione do dokonywania zatrzymań. Do zatrzymań przez Policję dochodzi jednak najczęściej.
JAKIE PRAWA PRZYSŁUGUJĄ ZATRZYMANEMU?
Zgodnie z art. 41 ust. 3 Konstytucji RP każdy zatrzymany powinien być poinformowany o przyczynach zatrzymania – niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla siebie. Zatem organy ścigania – Policja ma obowiązek niezwłocznie poinformować zatrzymanego o przyczynach zatrzymania oraz ma obowiązek poinformować zatrzymanego o przysługujących mu prawach, tj. o:
1. prawie do żądania niezwłocznego kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym i bezpośredniej z nim rozmowy. Zatrzymany ma prawo do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego. Zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią rozmowę z adwokatem w miejscu gdzie przebywa zatrzymany
2. prawie do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim. Nadto w razie zatrzymania obywatela państwa obcego należy zatrzymanemu umożliwić, na jego prośbę, nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym, a w razie zatrzymania osoby nieposiadającej żadnego obywatelstwa – z przedstawicielem państwa, w którym ma ona stałe miejsce zamieszkania
3. prawie do otrzymania odpisu protokołu zatrzymania. Czynność zatrzymania jest dokumentowana, gdyż z zatrzymania policjant sporządza protokół, w którym należy podać imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości – jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce zatrzymania, przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Do protokołu należy także wciągnąć złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Policjant ma obowiązek przekazać osobie zatrzymanej odpis protokołu zatrzymania
4. prawie do dostępu do pierwszej pomocy medycznej
5. prawie do złożenia oświadczenia w związku z zatrzymaniem czy odmowy złożenia oświadczenia
6. prawie do złożenia zażalenia do sądu na zatrzymanie w terminie 7 dni od dnia zatrzymania
7. prawie żądania bezzwłocznego zawiadomienia o fakcie zatrzymania osoby najbliższej dla zatrzymanego bądź innej osoby wskazanej przez zatrzymanego. Prawo to umożliwia przekazanie takiej osobie przez zatrzymanego aby ta znalazła adwokata dla osoby zatrzymanej, gdy np. osoba zatrzymana nie ma jeszcze adwokata czy nie pamięta jego danych kontaktowych. Nadto zatrzymany ma prawo do żądania niezwłocznego zawiadomienia o fakcie zatrzymania jego pracodawcy, szkoły lub uczelni, dowódcy (jeżeli zatrzymanym jest żołnierz), a w przypadku, gdy zatrzymanym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy, zarządzającego przedsiębiorstwem.
Organy ścigania mają nadto obowiązek poinformować zatrzymanego o czasie na jaki osoba podejrzana może być zatrzymana, a także mają obowiązek wysłuchania osoby podejrzanej.
Organy ścigania mają obowiązek udzielić osobie zatrzymanej powyższych informacji o przysługujących jej prawach lecz w praktyce obowiązek ten często sprowadza się do wręczenia zatrzymanemu pouczenia w formie papierowej z poszczególnymi artykułami prawnymi bez wyjaśniania. Stres związany z zatrzymaniem, wnętrza komisariatu Policji oraz „nierówność sił” zatrzymanego w stosunku do funkcjonariuszy Policji sprawia, że niejednokrotnie oświadczenie o pouczeniu o przysługujących zatrzymanemu uprawnieniach jest przez niego podpisywane bez faktycznego zrozumienia o przysługujących mu uprawnień, czyniąc powyższy obowiązek organów ścigania całkowicie iluzorycznym.
Podkreślić należy nadto, że zgodnie z art. 41 ust. 4 Konstytucji RP każdego pozbawionego wolności należy traktować w sposób humanitarny, czyli mi.in. z poszanowaniem godności osoby zatrzymanej i wyrażającym się w nienarażaniu jej oraz jej najbliższych na niepotrzebny i nieuzasadniony uszczerbek czy utratę godności w oczach opinii publicznej co ma miejsce w szczególności gdy dochodzi do zatrzymań osób na oczach przedstawicieli prasy czy mediów.
JAKICH CZYNNOŚCI DOKONUJĄ ORGANY ŚCIGANIA PO ZATRZYMANIU OSOBY?
Niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej organy ścigania powinny przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a także o zatrzymaniu zawiadomić prokuratora. Zatrzymany może być poddany oględzinom, można dokonać przeszukania jego osoby, pobrać od niego odciski palców, fotografować go oraz okazywać w celach rozpoznawczych innym osobom. Zebranie danych i wykonanie wobec zatrzymanego powyższych czynności ma na celu sprawdzenie przypuszczenia, które legło u podstaw zatrzymania, a zatem weryfikację czy przypuszczenie dokonania przestępstwa przez osobę zatrzymaną pozwoli przedstawić jej zarzuty i jednocześnie wypuścić ją na wolność by odpowiadała w procesie z tzw. wolnej stopy ( przy ewentualnym jednoczesnym zastosowaniu wobec niej środków zapobiegawczych, np. w postaci poręczenia czy dozoru Policji), czy też w razie istnienia podstaw do zastosowania tymczasowego aresztowania wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o jego zastosowanie.
CO W PRZYPADKU ZATRZYMANIA MOŻE ZROBIĆ OSOBA BLISKA ZATRZYMANEGO?
Zwykle zatrzymanie jako czynność dokonywania z zaskoczenia powoduje, że osoby będące świadkami zatrzymania osoby im najbliższej (bądź po prostu tej, którą znają) wpadają w panikę nie bardzo wiedząc co robić, wszystko dzieje się szybko, a w pamięci pozostaje widok, gdzie Policja zabiera osobę podejrzaną do radiowozu. Wówczas jeżeli do zatrzymania osoby podejrzanej dochodzi w naszej obecności powinniśmy dowiedzieć się do jakiej jednostki komisariatu Policji czy Prokuratury zostanie przewieziony zatrzymany. Następnie można skontaktować się z adwokatem i poinformować go o fakcie zatrzymania, celem podjęcia przez niego niezwłocznie odpowiednich działań związanych z nawiązaniem kontaktu z zatrzymanym, w tym przede wszystkim udania się do miejsca przebywania osoby zatrzymanej oraz uczestnictwa w czynnościach prowadzonych z jej udziałem. Adwokat może wówczas działać i uczestniczyć w pierwszych czynnościach z udziałem osoby zatrzymanej, które mogą zaważyć na losach dalszego postępowania karnego wobec niej. Zatrzymany może wówczas do protokołu udzielić pełnomocnictwa dla adwokata. Dopóki bowiem zatrzymanemu nie zostaną przedstawione zarzuty, nie jest on podejrzanym i może korzystać z pomocy pełnomocnika, a nie obrońcy (jeżeli w okresie zatrzymania zostanie przedstawiony osobie zatrzymanej zarzut popełnienia przestępstwa osoba będąca pełnomocnikiem może być ustanowiona obrońcą).
Z doświadczenia zawodowego wiem, że obecność adwokata w jak najwcześniejszym etapie postępowania jest kluczowa dla dalszych losów postępowania z osobą zatrzymaną. Prawo do milczenia, zwane także prawem do niedostarczania dowodów przeciwko samemu sobie, stanowi fundamentalną gwarancję praw procesowych w procesie karnym dla osób zatrzymanych. Niemniej jednak zauważyć należy, że w kodeksie postępowania karnego nie ma takiej formułki, za pomocą którą Policjanci uprzedzaliby zaraz przy zatrzymaniu osobę podejrzaną, (a jaką można usłyszeć na amerykańskich filmach) typu „Masz prawo zachować milczenie, wszystko co powiesz może być wykorzystane przeciwko tobie„, stąd niejednokrotnie osoba zatrzymana nie będąc jeszcze podejrzanym nie jest pouczana jeszcze na tym etapie o uprawnieniach przysługujących podejrzanemu, gdyż kodeks postępowania karnego nie przewiduje obowiązku pouczenia o prawie do milczenia zatrzymanego niebędącego jeszcze podejrzanym. Dopiero bowiem podejrzany przed pierwszym przesłuchaniem jest pouczany m.in. o prawie do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania. Niejednokrotnie z uwagi na stres towarzyszący zdarzeniu zatrzymania osoba podejrzana nie ma świadomości prawa do milczenia i żądania adwokata. Tymczasem najlepiej w takie sytuacji powstrzymać się od udzielania organom ścigania jakichkolwiek wyjaśnień aż do czasu nawiązania kontaktu z adwokatem. Najlepiej po porostu milczeć, niczego nie podpisywać i czekać na adwokata. Nadto zatrzymany powinien powstrzymać się również do prowadzenia chociażby „luźnej” rozmowy z funkcjonariuszem Policji, gdyż bardzo często podczas takiej rozmowy zatrzymany dostarcza informacji na swoją niekorzyść.
Zachowania funkcjonariuszy organów ścigania niejednokrotnie odbiegają od standardów postępowania i podejmowane przez nich działania mają na celu wymuszanie na osobie zatrzymanej złożenie wyjaśnień określonej treści w tym nakłaniania do przyznania się do winy, poprzez wskazywanie na posiadanie niezbitych dowodów w postaci np. obciążających zeznań innych osób podczas gdy w rzeczywistości organy nie dysponują żadnym materiałem dowodowym, czy też roztaczania przed zatrzymanym wizji zakończenia postępowania z niskim wymiarem kary czy też skorzystania z instytucji dobrowolnego poddania się karze (tzw. DPK-u), które nie zawsze są korzystne tak jak przedstawiają to organy ścigania dla danej osoby w konkretnym stanie faktycznym. Strach, stres i brak wiedzy o przysługujących prawach niejednokrotnie prowadzą do pochopnego przyznania się do winy osoby zatrzymanej. Adwokat, będąc z osobą zatrzymaną stoi na straży jej praw, potrafi tonować zachowania funkcjonariuszy Policji, stanowi wsparcie dla zatrzymanego. Nadto adwokat weryfikuje czy w danym stanie faktycznym nie zostały naruszone prawa celem złożenia skutecznego zażalenia na zatrzymanie, czy też mając obraz na postępowanie przygotowawcze toczące się od samego początku zyskuje argumenty na wykazanie tendencyjności postępowania przygotowawczego, błędów proceduralnych organów ścigania mogąc już na tym etapie przygotować skuteczną linię obrony. Nadto adwokat w czasie zatrzymania osoby oprócz wsparcia prawnego, jest też wsparciem psychologicznym dla zatrzymanego i jego rodziny, umożliwiając przekazywanie rodzinie informacji o zatrzymanym.
ILE MOŻE TRWAĆ ZATRZYMANIE ?
Jak to zostało już wskazane z zatrzymania sporządza się obligatoryjnie protokół zatrzymania, w którym należy wskazać dokładną godzinę zatrzymania – co do minuty. Jest to bardzo ważne gdyż od tej godziny faktycznego zatrzymania liczy się maksymalne terminy zatrzymania osoby podejrzanej.
Po pierwsze, zatrzymanie nie powinno trwać dłużej niż trwają przyczyny zatrzymania, zatem zatrzymany powinien być zwolniony natychmiast gdy ustanie przyczyna zatrzymania. Zatrzymany tym samym ma prawo do natychmiastowego zwolnienia, jeżeli przyczyny zatrzymania przestały istnieć bądź też jeżeli upłynął maksymalny czas zatrzymania.
Po drugie, zatrzymanie może trwać maksymalnie 48 h od chwili zatrzymania, jeżeli w ciągu tego okresu zatrzymanego nie przekaże się do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Zatem pierwszy czasookres zatrzymania przeznaczony dla organów uprawnionych do zatrzymania (najczęściej Policji) i nie może przekroczyć 48 h od chwili zatrzymania, chyba, że w tym czasie zatrzymany zostanie przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania.
Po trzecie, jeżeli w ciągu 24 h od przekazania zatrzymanego do dyspozycji Sądu zatrzymanemu nie zostanie doręczone postanowienie sądu o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania zatrzymanego należy zwolnić. Zatem Sąd ma 24 h na od momentu przekazania na wydania postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania bądź też o odmowie jego zastosowania i doręczenie zatrzymanemu takiego postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.
Nadto zatrzymanego należy także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora.
Zatem zatrzymanie może trwać łącznie maksymalnie 72 godzin liczonych od godziny i minuty zatrzymania i osoba zatrzymana po upływie tego maksymalnego okresu musi zostać bezwzględnie zwolniona jeżeli nie zostanie wobec niej zastosowany środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania.
Jednocześnie 48 h i 24 h są to dwie niezależne od siebie maksymalne ramy czasowe przeznaczone odrębnie dla organów ścigania i dla Sądu. Policja nie może dłużej zatrzymać osoby niż 48 h jeżeli nie zostanie on przekazany do dyspozycji Sądu. Jeżeli zaś organy ścigania będą trzymać osobę krócej niż 48 h to sąd nie może i tak wydłużyć przysługującego mu czasu, tj. 24 h na podjęcie decyzji o tymczasowym aresztowaniu osoby. Przykładowo jeżeli osoba została zatrzymana w poniedziałek o godz. 6:00 i organy ścigania już o 10:00 przekazały ją do dyspozycji Sądu z wnioskiem o zastosowanie wobec niej tymczasowego aresztowania to Sąd będzie miał nadal jedynie 24 h od przekazania na to aby wydać postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wobec niej.
Ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne.
CO W PRZYPADKU KIEDY ZATRZYMANIE BYŁO W NASZEJ OCENIE NIEZASADNE, NIEPRAWIDŁOWE CZY NIELEGALNE?
Zażalenie na zatrzymanie
Pamiętać należy, że jeżeli zatrzymanie nie zostało przeprowadzone w sposób prawidłowy, w szczególności jeżeli w trakcie zatrzymania wobec zatrzymanego nieadekwatnie użyto siły fizycznej, czy uniemożliwiono nawiązanie kontaktu z adwokatem osoba zatrzymana ma prawo do złożenia zażalenia do właściwego sądu, w którym może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania. Zażalenie przekazuje się niezwłocznie sądowi rejonowemu miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania. Sąd rozpoznaje sprawę niezwłocznie na posiedzeniu. W razie uznania bezzasadności lub nielegalności zatrzymania sąd zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. W wypadku stwierdzenia bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości zatrzymania sąd zawiadamia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania.
Warto pamiętać, że zatrzymany, który został niesłusznie zatrzymany może dochodzić odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa.
Zatrzymany nie musi zostać tymczasowo aresztowany. Jeśli jednak sąd zastosuje tymczasowe aresztowanie, wówczas okres stosowania tego środka liczony jest od momentu zatrzymania (daty i godziny), a o najdotkliwszym środku zapobiegawczym jakim jest tymczasowe aresztowanie już w kolejnym artykule.
Adwokat Paulina Chebel