Separacja czy rozwód – podobieństwa i różnice, czyli co musisz wiedzieć przed podjęciem decyzji?
Czasami małżonkowie przechodząc głęboki kryzys w małżeństwie, stają przed dylematem czy złożyć już pozew o rozwód? Zastanawiają się czy chcą się rozwieść, czy może jeszcze poczekać, licząc, że czas unormuje sytuację i pozwoli nie rezygnować całkowicie z małżeństwa. Czasami małżonkowie też z różnych względów, chociażby religijnych nie chcą się rozwodzić, niemniej jednak chcą mieć uregulowaną prawnie ich sytuację faktycznego rozstania, zupełnego ustania łączących ich więzi jeszcze z istniejącą szansą na powrót do wspólnego życia małżeńskiego.
Jeżeli małżonkowie wiedzą, że nic ich nie łączy, jednakże istnieje jakakolwiek szansa na powrót po jakimś czasie do wspólnego pożycia, wówczas rozwiązaniem może być właśnie skorzystanie przez małżonków z instytucji prawnej prawa rodzinnego, jaką jest separacja prawna (sądowa). Separacja sądowa pozwala bowiem na odzwierciedlenie prawne faktycznego rozstania małżonków, bez konieczności decydowania się na rozwiązanie małżeństwa przez rozwód.
Separacja prawna (tj. orzeczona przez sąd) i rozwód to dwie odrębne, niezależne od siebie instytucje prawne prawa rodzinnego. Zasadą jest, zgodnie z art. 614 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, że orzeczenie separacji ma takie same skutki jak rozwód, z różnicami zawartymi w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulujących instytucję separacji prawnej. Pytanie zatem w czym instytucja rozwodu i separacji są do siebie podobne, a jakie są różnice między rozwodem, a separacją? Niniejszy artykuł o podobieństwach i różnicach między separacją prawną a rozwodem może pomóc w podjęciu decyzji przez rozstających się małżonków. Ja nazywam się Paulina Chebel, jestem adwokatem, specjalizuję się w sprawach rodzinnych i zapraszam do lektury artykułu.
I. Separacja a rozwód – różnice
Różnice między rozwodem a separacją w zakresie przesłanek pozytywnych i negatywnych umożliwiających orzeczenie separacji a rozwodu
Pozytywne przesłanki orzeczenia separacji
Rozkład pożycia małżeńskiego między małżonkami do orzeczenia separacji nie musi być trwały, tak jak ma to miejsce w przypadku rozwodu, wystarczy, że jest zupełny
Sąd może orzec o rozwodzie, jeśli między małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego (o przesłankach pozytywnych orzeczenia rozwodu przeczytasz w artykule na blogu pt. „Kiedy sąd może orzec rozwód”).
Tymczasem w przypadku separacji wystarczającą pozytywną przesłanką jej orzeczenia przez sąd jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Zgodnie z art. 611 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację.
Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego jest rozumiany tak samo jak w rozwodzie, tj. jak całkowite ustanie więzi uczuciowych, fizycznych i gospodarczych między małżonkami.
Czyli np. zupełnego rozkładu pożycia nie będzie w małżeństwie, w którym co prawda uczucie łączące małżonków wygasło i brak jest między małżonkami więzi fizycznych, ale utrzymują jednocześnie więzi ekonomiczne, małżonkowie troszczą się o siebie materialnie i wspólnie wychowują małoletnie dzieci. Bowiem aby rozkład pożycia małżeńskiego był zupełny musi dojść do ustania więzi łączących małżonków na tych wszystkich trzech płaszczyznach.
W przeciwieństwie do orzeczenia rozwodu, do orzeczenia separacji nie jest wymagane aby rozkład pożycia małżeńskiego był trwały. Rozkład pożycia ma charakter trwały, gdy doświadczenie życiowe uzasadnia, biorąc pod uwagę okoliczności konkretnej sprawy, że powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Rezygnacja przy orzeczeniu separacji przez sąd z wymogu trwałości rozkładu pożycia małżeńskiego jest zgodna z ideą instytucji separacji, która nie wyklucza powrotu małżonków do wspólnego pożycia i umożliwia restytucję małżeństwa po jego czasowym „zawieszeniu”, bowiem separacja nie jest definitywnym zawieszeniem małżeństwa. 
Negatywne przesłanki orzeczenia separacji
Żądanie separacji przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego nie stanowi negatywnej przesłanki dopuszczalności orzeczenia separacji, tak jak przy rozwodzie
Podkreślić należy, że w separacji, podobnie jak w rozwodzie wskazane zostały negatywne przesłanki, które uniemożliwiają jej orzeczenie przez sąd, tj. w razie wystąpienie którejkolwiek z nich powoduje, że separacja nie jest dopuszczalna. Bowiem istnienie zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego jest wystarczającą podstawą do orzeczenia separacji, niemniej przy braku istnienia tzw. negatywnych przesłanek separacji. Zgodnie z art. 611 § 2 k.r.o. „Jednakże mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego„.
Tym samym w separacji dwie negatywne przesłanki orzeczenia separacji zostały ukształtowane podobnie jak przy rozwodzie, z tą różnicą, że w separacji nie uwzględniono trzeciej z przesłanek negatywnej występującej przy orzeczeniu rozwodu i uniemożliwiającej orzeczenie rozwodu. W separacji zrezygnowano z istniejącej przy rozwodzie przesłanki negatywnej w postaci orzeczenia rozwodu w przypadku żądania rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu małżeństwa, chyba, że drugi z małżonków wyrazi zgodę na rozwód, albo jego odmowa będzie sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. A to oznacza, że separacja może zostać orzeczona, nawet jeżeli z żądaniem separacji wystąpi małżonek wyłącznie winny zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego.
Separacja nie znosi węzła małżeńskiego
Zasadniczą różnicą istniejącą między separacją, a rozwodem jest fakt, że separacja zachowuje węzeł małżeński. To znaczy, że związek małżeński małżonków pozostających w separacji trwa nadal, z tym, że zostaje niejako „zawieszony”. Osoby pozostające w orzeczonej separacji przez sąd, pozostają z formalnego punktu widzenia w dalszym ciągu małżeństwem.
Separacja nie powoduje ustania małżeństwa. Małżeństwo małżonków w separacji trwa nadal, nie zostaje rozwiązane tak jak w przypadku rozwodu. Wynika to już z samego żądania małżonka, gdyż w pozwie o rozwód małżonek wnosi o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, tymczasem w pozwie o separację w trybie procesu (czy wniosku o separację w trybie postępowania nieprocesowego – w przypadku gdy o małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci i zgodnie żądają orzeczenia separacji) małżonek wnosi, ażeby sąd orzekł separację.
Konsekwencją tego jest, fakt, że małżonek pozostający w separacji inaczej niż w przypadku orzeczenia rozwodu, nie może zawrzeć kolejnego małżeństwa. Po orzeczeniu rozwodu zawarcie kolejnego związku małżeńskiego jest możliwie, gdyż wówczas dochodzi od rozwiązania małżeństwa.
Zawarcie związku małżeńskiego przez osobę pozostającą w separacji stanowiłoby popełnienie przestępstwa bigamii.
Obowiązek wzajemnej pomocy przez małżonków pozostających w separacji
Zasadą jest, że w okresie separacji na małżonkach pozostających w separacji nie ciążą prawa i obowiązki małżonków uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Jednocześnie małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności. W takim wypadku są zobowiązani do wzajemnej pomocy zarówno materialnej jak i emocjonalnej w tym wspierania się. Jak wskazuje się w orzecznictwie taki wymóg względów słuszności, zobowiązujący małżonków pozostających w separacji do wzajemnej pomocy będzie istniał przykładowo kiedy małżonek popadnie w chorobę.
Tym samym inaczej niż przy rozwodzie obowiązek wzajemnej pomocy między małżonkami pozostającymi w separacji, z uwagi właśnie że nadal pozostają małżeństwem nie ustaje, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Tymczasem na skutek orzeczenia rozwodu małżonkowie przestają być wobec siebie zobowiązani do wykonywania spoczywających na nich obowiązków, które mieli w trakcie trwania małżeństwa, chyba że w zakresie wykonywania obowiązku alimentacyjnego, określonym przez sąd.
Różnice w zakresie trwania obowiązku alimentacyjnego
Obowiązek alimentacyjny przy orzeczeniu separacji względem małżonków pozostających w separacji ukształtowany został inaczej, aniżeli pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami.
Po rozwodzie, gdy zobowiązanym do alimentów na rzecz drugiego małżonka jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Inaczej jest w przypadku separacji, gdyż obowiązek alimentacyjny nałożony na małżonka niewinnego rozkładu pożycia małżeńskiego nie wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia separacji, czyli inaczej jak w analogicznej sytuacji przy rozwodzie. Podstawą tak określonego czasu trwania obowiązku alimentacyjnego względem małżonków pozostających w separacji jest art. 611 § 4 k.r.o. zgodnie z którym do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy art. 60 k.r.o., z wyjątkiem § 3.
Z orzeczeniem separacji wiąże się zatem spoczywający na małżonkach pozostających w separacji bezterminowy obowiązek alimentacyjny, który aktualizuje się po spełnieniu przesłanek analogicznych jak w razie rozwodu, tj. z ogólnym unormowaniem wynikającym z art. 60 k.r.o., co jest konsekwencją idei instytucji separacji mającej uregulować sytuację w dalszym ciągu istniejącego małżeństwa.
Separacja nie umożliwia małżonkowi w separacji powrotu do nazwiska noszonego przed ślubem
Zgodnie z art. 61 1 § 5 k.r.o. do separacji przepisu art. 59 k.r.o. nie stosuje się, co oznacza, że małżonek pozostający w separacji nie ma możliwości, w czasie trwania separacji, powrotu do nazwiska noszonego przed zawarciem związku małżeńskiego w trybie art. 59 k.r.o., a więc w trybie w jakim małżonek rozwiedziony ma taką możliwość w terminie 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku w przypadku rozwodu. Jest to podyktowane właśnie tym, że małżeństwo małżonków w separacji trwa nadal, nie zostaje rozwiązane tak jak w przypadku rozwodu.
Rozwód oznacza definitywnie koniec małżeństwa, tymczasem małżonkowie pozostający w separacji w świetle prawa są w dalszym ciągu małżeństwem i mogą powrócić do wspólnego życia i wnosić, ażeby sąd na ich zgodny wniosek zniósł separację
Odwracalność skutków separacji. Możliwość zniesienia separacji
Skutki orzeczenia rozwodu są nieodwracalne. Rozwód oznacza definitywne zakończenie małżeństwa, zniesienie wszelkiej wspólności małżeńskiej. Po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego dochodzi do definitywnego ustania małżeństwa, a powrót do niego jest niemożliwy chyba, że poprzez ponowne zawarcie związku małżeńskiego przez rozwiedzionych małżonków. Tymczasem w przypadku separacji, jest zupełnie inaczej. Separacja jest rozwiązaniem czasowym, może zostać zniesiona przez sąd na zgodne żądanie małżonków. Czasami bowiem upływ czasu, z jednoczesną świadomością małżonków pozostających w separacji, że nadal tworzą jednak małżeństwo, wpływa na pojednanie małżonków i podjęcie przez nich ponownie wspólnego życia.
Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki.
II. Separacja a rozwód – podobieństwa
Rozwód jak i separacja jest orzekana przez sąd
O separacji prawnej podobnie jak o rozwodzie orzeka sąd. Właściwy rzeczowo jest zawsze Sąd Okręgowy. Z żądaniem orzeczenia separacji, podobnie jak z żądaniem rozwiązania małżeństwa przez rozwód może wystąpić do sądu każdy z małżonków.
W orzeczeniu o separacji, sąd podobnie jak w orzeczeniu o rozwodzie ustali co do zasady czy i które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego
Kwestia winy małżonka w rozkładzie pożycia małżeńskiego.
Sąd w orzeczeniu o separacji (podobnie jak w rozwodzie) ustala, czy i które z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia małżeńskiego. Wina w postępowaniu w przedmiocie orzeczenia separacji jest tak samo rozumiana jak w postępowaniu rozwodowym. Takie same są również kryteria ustalania winy za rozkład pożycia małżeńskiego w postępowaniu separacyjnym jak i w postępowaniu rozwodowym oraz znaczenie ustalenia tego, które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia w tym tego konsekwencje przede wszystkim przy obowiązku alimentacyjnym pomiędzy małżonkami pozostającymi w separacji prawnej.
Jednakże podobnie jak w przypadku rozwodu, orzekając separację sąd zaniecha orzekania o winie rozkładu pożycia na zgodne żądanie małżonków. W tym wypadku tak jak przy rozwodzie następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Kognicja sądu rozpoznającego sprawę o separację jest podobna do kognicji sądu rozwodowego, czyli sąd w postępowaniu o separację rozstrzyga i reguluje w orzeczeniu o separacje podobne kwestie jak w wyroku rozwodowym
Podobnie jak w orzeczeniu rozwodu, w orzeczeniu o separacji sąd z urzędu rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka o alimentach na rzecz dzieci, tj. w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd tak jak przy rozwodzie, w postępowaniu w przedmiocie orzeczenia separacji uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po separacji, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.
Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w orzeczeniu separacji orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania, a także rozstrzyga podobnie jak w postępowaniu rozwodowym o żądaniach dodatkowych małżonków na podstawie art. 58 k.r.o.
Dopuszczalne jest również żądanie przez małżonka pozostającego w separacji zasądzenia od drugiego małżonka alimentów na swoją rzecz. Odpowiednie zastosowanie znajdują wówczas przepisy art. 60 k.r.o. regulujące obowiązek alimentacyjny w razie orzeczenia rozwodu (z wyjątkiem art. 60 § 3 k.r.o. zgodnie z uwagami poczynionymi powyżej).
Rozwód jak i separacja powoduje ustanie między małżonkami wspólności majątkowej małżeńskiej
Zarówno po rozwodzie jak i po orzeczeniu separacji ustaje wspólność majątkowa między małżonkami.
Małżonkowie pozostający w separacji, podobnie jak po rozwodzie nie dziedziczą po sobie z ustawy
Wyłączenie dziedziczenia ustawowego
Orzeczenie separacji wywołuje w prawie spadkowym podobne skutki jak orzeczenie rozwodu. Zgodnie z art. 9351 k.c. przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji.
Czyli jeżeli jest orzeczona separacja to małżonkowie nie dziedziczą po sobie w tzw. dziedziczeniu ustawowym.
Co gdy jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu?
Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.
Jeżeli zastanawiasz się nad separacją prawną, więcej o tym na czym polega separacja prawna przeczytasz w artykule pt. „Separacja prawna małżonków – na czym polega i jakie są jej skutki prawne?„.
W swojej praktyce zawodowej zajmuje się zarówno sprawami rozwodowymi, jaki sprawami o separację, w razie jakichkolwiek pytań, pozostaję do Państwa dyspozycji.
Adwokat Paulina Chebel
